Chúng ta, loài Sapiens, không thống trị thế giới vì quá khôn ngoan, mà bởi chúng ta là loài động vật duy nhất có khả năng hợp tác linh hoạt với số lượng lớn. Tôi đã khám phá ý tưởng này trong các cuốn sách trước đây của mình, Sapiens và Homo Deus, nhưng không thể tránh khỏi việc phải tóm tắt lại.

Khả năng hợp tác linh hoạt với số lượng lớn của loài Sapiens đã có những tiền lệ từ các loài động vật khác. Một số loài động vật có vú sống theo bầy đàn như tinh tinh thể hiện sự linh hoạt đáng kể trong cách chúng hợp tác, trong khi một số loài côn trùng có tính xã hội như kiến có thể hợp tác với số lượng rất lớn. Nhưng cả tinh tinh và kiến đều không thành lập được các đế chế, tôn giáo hay mạng lưới thương mại. Loài Sapiens có khả năng làm những điều này vì chúng ta linh hoạt hơn tinh tinh rất nhiều và đồng thời có thể hợp tác với số lượng lớn hơn kiến. Trên thực tế, không có giới hạn nào về số lượng Sapiens có thể hợp tác với nhau. Giáo hội Công giáo có khoảng 1,4 tỷ thành viên. Trung Quốc có dân số khoảng 1,4 tỷ người. Mạng lưới thương mại toàn cầu kết nối khoảng 8 tỷ người Sapiens. (*)

Điều này thật đáng ngạc nhiên vì con người không thể hình thành các mối quan hệ thân mật dài hạn với hơn vài trăm cá nhân.[1] Phải mất nhiều năm và các trải nghiệm chung để hiểu được tính cách và lịch sử độc đáo của một người, cũng như để xây dựng các mối quan hệ tin tưởng và yêu thương lẫn nhau. Do đó, nếu các mạng lưới của loài Sapiens chỉ được kết nối bởi các mối quan hệ cá nhân trực tiếp, thì mạng lưới của chúng ta sẽ vẫn rất nhỏ. Đây chính là tình trạng của những họ hàng tinh tinh của chúng ta, ví dụ. Một cộng đồng điển hình của chúng chỉ có 20–60 thành viên, và trong những trường hợp hiếm hoi, con số này có thể tăng lên 150–200.[2] Đây cũng có vẻ là tình trạng của các loài người cổ đại như người Neanderthal và Homo sapiens nguyên thủy. Mỗi nhóm của họ chỉ gồm vài chục cá nhân, và các nhóm khác nhau hiếm khi hợp tác với nhau.[3]

Khoảng bảy mươi nghìn năm trước, các nhóm Homo sapiens bắt đầu thể hiện một khả năng chưa từng có trong việc hợp tác với nhau, được chứng minh qua sự xuất hiện trao đổi buôn bán giữa các nhóm, lan tỏa các nghệ thuật truyền thống và sự di chuyển nhanh chóng của tổ tiên con người từ quê hương châu Phi đến toàn cầu. Điều cho phép các nhóm khác nhau hợp tác là những thay đổi tiến hóa trong cấu trúc não và khả năng giao tiếp dường như đã mang lại cho Sapiens năng lực kể chuyện và tin vào những câu chuyện hư cấu để rồi bị những câu chuyện đó tác động mạnh mẽ. Thay vì chỉ xây dựng mạng lưới từ các chuỗi quan hệ cá nhân như người Neanderthal, các câu chuyện đã cung cấp cho Homo sapiens một loại chuỗi kết nối mới: chuỗi người-với-câu chuyện. Để hợp tác, loài Sapiens không còn cần phải quen biết nhau cá nhân nữa; họ chỉ cần biết cùng một câu chuyện. Và một câu chuyện có thể được hàng tỷ cá nhân cùng biết đến. Do đó, một câu chuyện có thể đóng vai trò như một trung tâm kết nối, với số lượng không giới hạn các đầu mối mà con người có thể kết nối vào. Ví dụ, 1,4 tỷ thành viên của Giáo hội Công giáo được kết nối bởi Kinh Thánh và các câu chuyện cốt lõi của Kitô giáo; 1,4 tỷ công dân Trung Quốc được kết nối bởi các câu chuyện về ý thức hệ cộng sản và chủ nghĩa dân tộc Trung Quốc; và 8 tỷ thành viên của mạng lưới thương mại toàn cầu được kết nối bởi các câu chuyện về tiền tệ, tập đoàn và thương hiệu.

Ngay cả các nhà lãnh đạo có sức lôi cuốn, những người có hàng triệu người theo dõi, cũng là ví dụ của quy tắc này chứ không phải là ngoại lệ. Trong trường hợp các hoàng đế Trung Quốc cổ đại, các giáo hoàng Công giáo thời trung cổ hay các ông trùm doanh nghiệp hiện đại, họ đều là một con người bằng xương bằng thịt—chứ không phải một câu chuyện—đã đóng vai trò là trung tâm liên kết hàng triệu người theo dõi. Nhưng, tất nhiên, hầu như không ai trong số những người hâm mộ theo dõi có mối quan hệ riêng tư với nhà lãnh đạo. Thay vào đó, những gì họ biết tới nhà lãnh đạo của mình là một câu chuyện được xây dựng cẩn thận và điều đó xây dựng lòng tin cho họ.

Joseph Stalin, người đứng ở trung tâm của một trong những chuỗi sùng bái cá nhân lớn nhất lịch sử, hiểu rõ điều này. Khi người con trai ngỗ ngược của ông, Vasily, lợi dụng tên tuổi nổi tiếng của cha để hăm dọa làm kinh sợ người khác, Stalin đã trách mắng cậu ta. “Nhưng con cũng là Stalin mà,” Vasily phản đối. “Không, con không phải là Stalin,” Stalin trả lời. “Con không phải là Stalin và cha cũng không phải là Stalin. Stalin là sức mạnh của Liên Xô. Stalin là những gì người ta thấy trên báo và trong các bức chân dung, không phải con, và cũng không phải cha!”[4]

Các nhà lãnh đạo có ảnh hưởng và người nổi tiếng ngày nay cũng đồng tình. Một số người có hàng trăm triệu người theo dõi trực tuyến, với những người này họ giao tiếp hàng ngày qua mạng xã hội. Nhưng có rất ít mối liên hệ cá nhân thực sự ở đây. Các tài khoản mạng xã hội thường được quản lý bởi một nhóm chuyên gia, và mọi hình ảnh, lời nói đều được chỉnh sửa và chọn lọc chuyên nghiệp để tạo ra thứ mà ngày nay được gọi là thương hiệu.[5]

“Thương hiệu” là một kiểu câu chuyện đặc biệt. Để xây dựng thương hiệu cho một sản phẩm có nghĩa là kể một câu chuyện về sản phẩm đó, dù câu chuyện này có thể không liên quan nhiều đến đặc điểm thực tế của sản phẩm, nhưng người tiêu dùng lại học cách gắn câu chuyện đó với sản phẩm. Ví dụ, trong suốt nhiều thập kỷ, tập đoàn Coca-Cola đã chi hàng chục tỷ đô la vào quảng cáo để kể đi kể lại câu chuyện về nước giải khát Coca-Cola. [6] Mọi người đã nghe và thấy câu chuyện đó quá nhiều lần, đến nỗi nhiều người đã liên kết một loại nước có hương vị đặc biệt với niềm vui, hạnh phúc và sự trẻ trung (thay vì sâu răng, béo phì, và rác thải nhựa). Đó chính là xây dựng thương hiệu.” [7]

Như Stalin đã nói qua ví dụ trên, không chỉ sản phẩm mà ngay cả cá nhân cũng có thể được “xây dựng thương hiệu”. Một tỷ phú tham nhũng có thể được gắn mác là người bảo vệ người nghèo; một kẻ ngớ ngẩn vụng về có thể được gắn mác là thiên tài bất khả chiến bại; và một người có ảnh hưởng khi lạm dụng tình dục tín đồ của mình có thể được gắn mác là một thánh nhân thuần khiết. Công chúng nghĩ họ kết nối với người đó, nhưng thực tế là họ kết nối với câu chuyện được kể về người đó, và thường có một khoảng cách lớn giữa hai điều này.

Ngay cả câu chuyện về Cher Ami, con chim bồ câu dũng cảm, cũng phần nào là sản phẩm của một chiến dịch xây dựng thương hiệu nhằm nâng cao hình ảnh của Dịch vụ Bồ Câu Quân Đội Mỹ tới công chúng. Một nghiên cứu phản biện năm 2021 của nhà sử học Frank Blazich phát hiện rằng mặc dù không thể nghi ngờ gì về việc Cher Ami bị thương nặng khi chuyển một lá thư ở đâu đó tại miền Bắc Pháp, nhưng một vài yếu tố quan trọng trong câu chuyện bị nghi ngờ hoặc không chính xác. Đầu tiên, dựa vào hồ sơ quân sự lúc đó, Blazich đã chỉ ra rằng trung tâm chỉ huy đã biết chính xác vị trí của Tiểu đoàn bị mất tích khoảng 20 phút trước khi con chim bồ câu đến nơi. Con chim bồ câu không phải là tác nhân chính để ngăn lại việc quân Mỹ bắn pháo nhầm vào Tiểu đoàn mất tích. Thậm chí quan trọng hơn, không có bằng chứng nào cho thấy con chim bồ câu mang thông điệp của Đại tá Whittlesey là Cher Ami. Nó có thể là một con chim khác, trong khi Cher Ami có thể đã bị thương vào vài tuần sau, trong một trận chiến hoàn toàn khác.

Theo Blazich, những nghi ngờ và sự không nhất quán trong câu chuyện của Cher Ami đã bị lu mờ bởi giá trị tuyên truyền của nó đối với quân đội và sự hấp dẫn đối với công chúng. Qua nhiều năm, câu chuyện đã được kể lại nhiều lần đến mức các sự kiện trở nên không thể phân biệt được thật giả. Các nhà báo, nhà thơ và các nhà làm phim đã thêm vào đó những chi tiết tưởng tượng, ví dụ như chim bồ câu bị mất một mắt và một chân, và được trao huy chương Cross of Distinguished Service (*). Vào những năm 1920 và 1930, Cher Ami trở thành con chim nổi tiếng nhất thế giới. Khi nó chết, xác được bảo quản cẩn thận và trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Smithsonian, nơi trở thành một điểm thăm quan cho những người Mỹ yêu nước và cựu chiến binh Thế chiến I. Khi câu chuyện ngày càng được kể lại, nó thậm chí nhắc lại những ký ức của những người sống sót trong Tiểu đoàn Mất tích, những người đã bắt đầu chấp nhận câu chuyện phổ biến này một cách mù quáng. Blazich kể lại trường hợp của Sherman Eager, một sĩ quan trong Tiểu đoàn Mất tích, người mà hàng thập kỷ sau chiến tranh đã đưa các con của mình đến xem Cher Ami tại Smithsonian và nói với họ, “Các con nợ mạng sống của mình nhờ con chim bồ câu đó.” Dù sự thật như thế nào đi nữa, câu chuyện về con chim dũng cảm hy sinh thân mình để mang tin cứu người đã trở thành điều không thể cưỡng lại. [8]

Một ví dụ cực đoan hơn, hãy xét đến Jesus. Hai thiên niên kỷ truyền miệng đã bao bọc Jesus trong một cái kén dày đặc các câu chuyện đến mức không thể phục hồi lại nhân vật lịch sử thực sự. Thật vậy, đối với hàng triệu tín đồ Cơ đốc giáo, chỉ cần đưa ra khả năng rằng người thực sự có thể khác với câu chuyện là một hành động phạm thượng. Theo những gì chúng ta có thể hiểu, Jesus thực sự là một nhà giảng đạo Do Thái điển hình, người đã xây dựng một nhóm tín đồ nhỏ bằng cách giảng đạo và chữa bệnh cho người ốm. Tuy nhiên, sau cái chết của ông, Jesus đã trở thành chủ đề của một trong những chiến dịch xây dựng thương hiệu đáng chú ý nhất trong lịch sử. Jesus chỉ có ảnh hưởng ở vùng hẻo lánh ít được biết đến, trong sự nghiệp ngắn ngủi của mình chỉ tập hợp được một số ít môn đồ và bị xử án tử như một tên tội phạm thông thường, đã được tái xây dựng sau khi chết như là hóa thân của vị thần đã tạo ra vũ trụ. [9] Mặc dù không có bức chân dung đương thời nào của Jesus còn tồn tại, và dù Kinh Thánh chưa bao giờ mô tả ông trông như thế nào, những hình ảnh tưởng tượng về ông đã trở thành một trong những biểu tượng dễ nhận biết nhất trên thế giới.

Cần nhấn mạnh rằng việc tạo ra câu chuyện về Jesus không phải là một lời nói dối cố ý. Những người như Thánh Paul, Tertullian, Thánh Augustine và Martin Luther không cố gắng lừa dối ai. Họ đã đem những hy vọng và cảm xúc sâu sắc của mình lên hình tượng của Jesus, theo cách mà tất cả chúng ta đều thường xuyên đem cảm xúc của mình khi nói cha mẹ, người yêu và các nhà lãnh đạo. Mặc dù các chiến dịch xây dựng thương hiệu đôi khi là một bài tập hoài nghi của thông tin sai lệch, hầu hết những câu chuyện lớn nhất trong lịch sử đều là kết quả của những ảnh chiếu cảm xúc và suy nghĩ mơ ước. Những người tin tưởng chân thành đóng một vai trò quan trọng trong sự thăng tiến của mỗi tôn giáo và lý tưởng lớn, và câu chuyện về Jesus đã thay đổi lịch sử vì nó thu hút được một số lượng lớn những người tín đồ.

Bằng cách thu hút tất cả những người tin vào mình, câu chuyện về Chúa Giê-su đã có ảnh hưởng lớn hơn rất nhiều đến lịch sử so với chính bản thân Chúa Giê-su. Ngài đã đi từ làng này sang làng khác trên đôi chân của mình, trò chuyện với mọi người, ăn uống cùng họ, đặt tay lên những thân thể bệnh tật của họ. Ngài đã làm thay đổi cuộc sống của có lẽ vài nghìn cá nhân, tất cả đều sống trong một tỉnh nhỏ của đế chế La Mã. Ngược lại, câu chuyện về Chúa Giê-su đã bay ra khắp thế giới, ban đầu là từ những lời đồn đại có cánh, giai thoại và tin đồn; sau đó qua thể hiện trên các văn bản trên giấy da, tranh vẽ và tượng; và cuối cùng là qua các bộ phim bom tấn và meme trên internet. Hàng tỷ người không chỉ nghe câu chuyện về Chúa Giê-su mà còn tin vào nó, tạo nên một trong những mạng lưới thông tin lớn và ảnh hưởng nhất trên thế giới.

Những câu chuyện như thế về Chúa Giê-su có thể được xem như một cách để kéo dài những mối liên kết sinh học có sẵn. Gia đình là mối liên kết mạnh mẽ nhất mà con người biết đến. Một cách mà các câu chuyện xây dựng niềm tin giữa những người lạ là bằng cách làm cho những người lạ này hình dung nhau như gia đình. Câu chuyện về Chúa Giê-su đã xây dựng Ngài như một hình mẫu cha mẹ cho tất cả nhân loại, khuyến khích hàng trăm triệu tín đồ Kitô giáo nhìn nhận nhau như anh em, và tạo ra một kho ký ức gia đình chung. Mặc dù hầu hết tín đồ Kitô giáo không có mặt tại Bữa Tiệc Ly, họ đã nghe câu chuyện đó quá nhiều lần và thấy quá nhiều hình ảnh về sự kiện này, đến nỗi họ “nhớ” nó rõ ràng hơn họ nhớ những bữa ăn gia đình mà họ thực sự tham gia.

Một cách thú vị, Bữa Tiệc Ly của Chúa Giê-su chính là bữa ăn Lễ Vượt Qua của người Do Thái, mà theo các bản phúc âm, Chúa Giê-su đã chia sẻ với các môn đồ ngay trước khi Ngài bị đóng đinh. Trong truyền thống Do Thái, mục đích toàn bộ bữa ăn Lễ Vượt Qua là tạo ra và tái hiện những ký ức giả. Mỗi năm, các gia đình Do Thái ngồi lại với nhau vào đêm Lễ Vượt Qua để ăn uống và hồi tưởng về “cuộc xuất hành” của họ khỏi Ai Cập. Họ không chỉ kể lại câu chuyện về cách con cháu của Jacob đã thoát khỏi cảnh nô lệ ở Ai Cập mà còn nhớ lại cách họ đã trực tiếp chịu đựng nỗi đau dưới tay người Ai Cập, cách họ trực tiếp chứng kiến biển Đỏ bị chia đôi, và cách họ nhận Mười Điều Răn từ Jehovah trên núi Sinai.

Truyền thống Do Thái không giấu giếm điều này. Văn bản của nghi lễ Lễ Vượt Qua (Haggadah) khẳng định rằng “mỗi thế hệ đều có nghĩa vụ coi mình như thể mình đã thực sự đi ra bên ngoài Ai Cập.” Nếu ai đó phản đối rằng đây là một câu chuyện hư cấu và họ không thực sự ra khỏi Ai Cập, các học giả Do Thái có câu trả lời sẵn. Họ khẳng định rằng linh hồn của tất cả người Do Thái trong suốt lịch sử được tạo ra bởi Jehovah trước khi họ được sinh ra và tất cả những linh hồn này đã có mặt trên núi Sinai.[10] Như Salvador Litvak, một người ảnh hưởng trong cộng đồng mạng xã hội Do Thái, đã giải thích với những người theo dõi trực tuyến của mình vào năm 2018, “Bạn và tôi đã ở đó cùng nhau…. Khi chúng ta thực hiện nghĩa vụ nhìn nhận mình như thể mình đã thực sự ra khỏi Ai Cập, đó không phải là một phép ẩn dụ. Chúng ta không tưởng tượng cuộc Xuất Hành, chúng ta nhớ lại nó.”[11]

Vì vậy, mỗi năm, trong lễ hội quan trọng nhất của lịch Do Thái, hàng triệu người Do Thái tạo ra một màn kịch rằng họ nhớ lại những điều mà họ chưa chứng kiến và có lẽ cũng chẳng bao giờ xảy ra. Như nhiều nghiên cứu hiện đại chỉ ra, việc kể lại một ký ức giả nhiều lần cuối cùng khiến người ta coi đó là một ký ức thật.[12] Khi hai người Do Thái gặp nhau lần đầu, họ có thể ngay lập tức cảm nhận rằng họ thuộc về cùng một gia đình, rằng họ đã cùng nhau làm nô lệ ở Ai Cập và cùng nhau ở trên núi Sinai. Đó là một mối liên kết mạnh mẽ đã duy trì mạng lưới người Do Thái qua nhiều thế kỷ và châu lục.

CÁC THỰC THỂ LIÊN CHỦ THỂ
Câu chuyện Lễ Vượt Qua của người Do Thái xây dựng một mạng lưới lớn bằng cách kéo dài những mối quan hệ huyết thống sinh học có sẵn. Nó tạo ra một gia đình tưởng tượng gồm hàng triệu người. Nhưng có một cách cách mạng hơn để các câu chuyện xây dựng mạng lưới. Giống như ADN, các câu chuyện có thể tạo ra những thực thể mới. Thực tế, các câu chuyện có thể tạo ra một cấp độ thực tại hoàn toàn mới. Theo những gì chúng ta biết, trước khi các câu chuyện xuất hiện, vũ trụ chỉ có hai cấp độ thực tại. Các câu chuyện đã thêm vào một cấp độ thứ ba.

Hai cấp độ thực tại trước khi có câu chuyện là thực tại khách quan và thực tại chủ quan. Thực tại khách quan bao gồm những thứ như đá, núi, và tiểu hành tinh—những thứ tồn tại dù chúng ta có nhận thức được chúng hay không. Ví dụ, một tiểu hành tinh lao vào hành tinh Trái Đất, nó vẫn tồn tại dù không ai biết nó ở đó. Sau đó là thực tại chủ quan: những thứ như đau đớn, khoái cảm, và tình yêu, không phải là “ở ngoài kia” mà là “ở trong này.” Những thứ chủ quan tồn tại trong nhận thức của chúng ta về chúng. Một cơn đau không cảm thấy là một nghịch lý.

Tuy nhiên, một số câu chuyện có thể tạo ra một cấp độ thực tại thứ ba: thực tại liên chủ thể. Trong khi những thứ chủ quan như cơn đau chỉ tồn tại trong một tâm trí, những thứ liên chủ thể như luật lệ, thần linh, quốc gia, tập đoàn, và tiền tệ tồn tại trong mối liên kết giữa một số lượng lớn các tâm trí. Cụ thể hơn, chúng tồn tại trong những câu chuyện mà con người kể cho nhau. Thông tin mà con người trao đổi về những thứ liên chủ thể không đại diện cho bất cứ điều gì đã tồn tại trước khi có sự trao đổi thông tin; thay vào đó, sự trao đổi thông tin tạo ra những thứ này.

Khi tôi nói với bạn rằng tôi đang bị đau, việc tôi kể cho bạn về cơn đau không tạo ra cơn đau. Và nếu tôi ngừng nói về cơn đau, nó không khiến cơn đau biến mất. Tương tự, khi tôi nói với bạn rằng tôi đã nhìn thấy một tiểu hành tinh, điều này không tạo ra tiểu hành tinh. Tiểu hành tinh tồn tại dù mọi người có nói về nó hay không. Nhưng khi rất nhiều người kể cho nhau những câu chuyện về luật lệ, thần linh, hay tiền tệ, chính điều này tạo ra những luật lệ, thần linh, hay tiền tệ này. Nếu mọi người ngừng nói về chúng, chúng sẽ biến mất. Những thứ liên chủ thể tồn tại trong sự trao đổi thông tin.

Hãy nhìn kỹ hơn một chút. Giá trị calo của pizza không phụ thuộc vào niềm tin của chúng ta. Một chiếc pizza thông thường chứa từ 1500 đến 2500 calo.[13] Ngược lại, giá trị tài chính của tiền—và pizza—hoàn toàn phụ thuộc vào niềm tin của chúng ta. Bạn có thể mua bao nhiêu pizza với một đô la, hoặc một bitcoin? Vào năm 2010, Laszlo Hanyecz đã mua hai chiếc pizza với 10.000 bitcoin. Đó là giao dịch thương mại đầu tiên với bitcoin—và khi nhìn lại, cũng là chiếc pizza đắt nhất từng có. Đến tháng 11 năm 2021, một bitcoin đã có giá trị hơn 69.000 đô la, vì vậy 10.000 bitcoin mà Hanyecz đã trả cho hai chiếc pizza có giá trị là 690 triệu đô la, đủ để mua hàng triệu chiếc pizza.[14] Trong khi giá trị calo của pizza là một thực tại khách quan không thay đổi giữa năm 2010 và 2021, giá trị tài chính của bitcoin là một thực tại liên chủ thể thay đổi mạnh mẽ trong cùng khoảng thời gian, phụ thuộc vào những câu chuyện mà mọi người kể và tin vào bitcoin.

Một ví dụ khác. Giả sử tôi hỏi, “Quái vật hồ Loch Ness có tồn tại không?” Đây là một câu hỏi về mức độ khách quan của thực tế. Một số người tin rằng những loài động vật trông giống khủng long thực sự sống ở hồ Loch Ness. Những người khác bác bỏ ý tưởng này như một tưởng tượng hoặc trò lừa bịp. Trong những năm qua, nhiều nỗ lực đã được thực hiện để giải quyết bất đồng một lần và mãi mãi, bằng cách sử dụng các phương pháp khoa học như quét sóng âm và khảo sát DNA. Nếu những loài động vật khổng lồ sống trong hồ, chúng sẽ xuất hiện trên sóng âm và để lại dấu vết DNA. Dựa trên các bằng chứng thu thập được, khoa học đồng thuận là Quái vật hồ Loch Ness không tồn tại. (Một cuộc khảo sát DNA được thực hiện vào năm 2019 đã tìm thấy mẫu di truyền từ ba nghìn loài, nhưng không có quái vật nào. Nhiều nhất, hồ Loch Ness có thể chứa một số những con lươn nặng 5kg.[15]) Tuy nhiên, nhiều người vẫn có thể tiếp tục tin rằng Quái vật hồ Loch Ness tồn tại, nhưng niềm tin đó không làm thay đổi thực tế khách quan.

Trái ngược với động vật, sự tồn tại của chúng có thể được xác minh hoặc bác bỏ thông qua các thử nghiệm khách quan, các trạng thái là các thực thể liên chủ thể. Chúng ta thường không để ý đến điều đó, vì mọi người đều coi sự tồn tại của Hoa Kỳ, Trung Quốc, Nga hoặc Brazil là điều hiển nhiên. Nhưng có những trường hợp khi mọi người không đồng ý về sự tồn tại của một số quốc gia nhất định, và sau đó tình trạng liên chủ thể của họ xuất hiện. Ví dụ, xung đột Israel-Palestine xoay quanh vấn đề này, vì một số người và chính phủ từ chối thừa nhận sự tồn tại của Israel và những người khác từ chối thừa nhận sự tồn tại của Palestine. Tính đến năm 2024, chính phủ Brazil và Trung Quốc nói rằng cả Israel và Palestine đều tồn tại; chính phủ Hoa Kỳ và Cameroon chỉ công nhận sự tồn tại của Israel; trong khi chính phủ Algeria và Iran chỉ công nhận Palestine. Các trường hợp khác bao gồm từ Kosovo, tính đến năm 2024 được khoảng một nửa trong số 193 thành viên Liên hợp quốc công nhận là một quốc gia,[16] đến Abkhazia, mà hầu hết các chính phủ đều coi là một lãnh thổ có chủ quyền của Georgia, nhưng được Nga, Venezuela, Nicaragua, Nauru và Syria công nhận là một quốc gia.[17]

Thật vậy, hầu hết mọi quốc gia đều trải qua ít nhất là một giai đoạn tạm thời mà thống nhất đất nước của họ bị nội chiến khi đấu tranh giành độc lập. Hoa Kỳ ra đời vào ngày 4 tháng 7 năm 1776 hay chỉ khi các quốc gia khác như Pháp và cuối cùng là Vương quốc Anh công nhận? Trong khoảng thời gian từ khi Hoa Kỳ tuyên bố độc lập vào ngày 4 tháng 7 năm 1776 đến khi ký Hiệp ước Paris vào ngày 3 tháng 9 năm 1783, một số người như George Washington tin rằng Hoa Kỳ tồn tại, trong khi những người khác như Vua George III kịch liệt bác bỏ ý tưởng này.

Những bất đồng về sự tồn tại của các quốc gia không thể được giải quyết bằng một cuộc kiểm tra khách quan, chẳng hạn như khảo sát DNA hoặc quét sóng âm. Không giống như động vật, các quốc gia không phải là một thực tế khách quan. Khi chúng ta hỏi liệu một quốc gia cụ thể có tồn tại hay không, chúng ta đang đặt ra một câu hỏi về thực tế liên chủ thể. Nếu đủ người đồng ý rằng một quốc gia cụ thể tồn tại, thì quốc gia đó tồn tại. Sau đó, quốc gia đó có thể thực hiện những việc như ký kết các thỏa thuận ràng buộc về mặt pháp lý với các quốc gia khác cũng như các tổ chức phi chính phủ và các tập đoàn tư nhân.

Trong tất cả các thể loại truyện, những truyện tạo ra thực tế liên chủ thể là thể loại quan trọng nhất đối với sự phát triển của các mạng lưới con người trên quy mô lớn. Việc cấy ghép ký ức gia đình giả chắc chắn hữu ích, nhưng không có tôn giáo hay đế chế nào có thể tồn tại lâu dài mà không có niềm tin mạnh mẽ vào sự tồn tại của một vị thần, một quốc gia, một bộ luật hoặc một loại tiền tệ. Ví dụ, đối với sự hình thành của Giáo hội Cơ đốc, điều quan trọng là mọi người phải nhớ lại những gì Chúa Jesus đã nói trong Bữa Tiệc Ly, nhưng bước quan trọng là khiến mọi người tin rằng Chúa Jesus là một vị thần chứ không chỉ là một giáo sĩ Do Thái truyền cảm hứng. Đối với sự hình thành của tôn giáo Do Thái, điều hữu ích là người Do Thái “nhớ lại” cách họ cùng nhau thoát khỏi chế độ nô lệ ở Ai Cập, nhưng bước thực sự quyết định là khiến tất cả người Do Thái tuân thủ cùng một bộ luật tôn giáo, Halakha.

Những thứ liên chủ thể như luật pháp, các vị thần và tiền tệ sẽ cực kỳ mạnh mẽ trong một mạng lưới thông tin cụ thể nhưng hoàn toàn vô nghĩa bên ngoài mạng lưới đó. Giả sử một tỷ phú đâm máy bay phản lực riêng của mình xuống một hòn đảo hoang và thấy mình đơn độc với một chiếc vali đầy tiền giấy và trái phiếu. Khi ở São Paulo hoặc Mumbai, ông có thể sử dụng những tờ giấy này để khiến mọi người cho ông ăn, cho ông mặc, bảo vệ ông và chế tạo cho ông một chiếc máy bay phản lực riêng. Nhưng một khi anh ta bị cắt đứt khỏi các thành viên khác trong mạng lưới thông tin của loài người, tiền giấy và trái phiếu của anh ta ngay lập tức trở nên vô giá trị. Anh ta không thể sử dụng chúng để nhờ lũ khỉ trên đảo cung cấp thức ăn hoặc đóng cho anh ta một chiếc bè.

SỨC MẠNH CỦA NHỮNG CÂU CHUYỆN

Cho dù thông qua việc thêm thắt những ký ức không có thật, hình thành các mối quan hệ hư cấu hay tạo ra những thực tế liên chủ thể, những câu chuyện đã tạo ra những mạng lưới kết nối con người có quy mô lớn. Ngày nay, những mạng lưới này đã thay đổi hoàn toàn cán cân quyền lực trên thế giới. Những mạng lưới dựa trên câu chuyện đã biến Homo sapiens trở thành loài động vật mạnh nhất, mang lại cho nó lợi thế quan trọng không chỉ so với sư tử và voi ma mút mà còn so với các loài người cổ đại khác như người Neanderthal.

Người Neanderthal sống trong những nhóm nhỏ biệt lập, và theo hiểu biết của chúng ta, các nhóm khác nhau rất hiếm khi hợp tác với nhau và không hiệu quả, nếu có.[18] Người Sapiens thời đồ đá cũng sống theo những nhóm nhỏ chỉ gồm vài chục người. Nhưng sau khi xuất hiện những câu chuyện, các nhóm người Sapiens không còn sống biệt lập nữa. Các nhóm được kết nối với nhau bằng những câu chuyện về những thứ như tổ tiên được tôn kính, động vật linh thiên và linh hồn hộ mệnh. Các nhóm chia sẻ những câu chuyện và thực tế liên chủ thể tạo thành một bộ lạc. Mỗi bộ lạc là một mạng lưới kết nối hàng trăm hoặc thậm chí hàng nghìn người.[19]

Sống trong một bộ lạc lớn có một lợi thế rõ ràng trong thời kỳ xung đột. Năm trăm người Sapiens có thể dễ dàng đánh bại năm mươi người Neanderthal.[20] Nhưng mạng lưới bộ lạc có thêm nhiều nhiều lợi thế. Nếu chúng ta sống trong một nhóm năm mươi người biệt lập và một đợt hạn hán nghiêm trọng xảy ra ở lãnh thổ quê hương của chúng ta, nhiều người trong số chúng ta có thể chết đói. Nếu chúng ta cố gắng di cư đến nơi khác, chúng ta có thể gặp phải những nhóm thù địch và cũng có thể gặp khó khăn trong việc tìm kiếm thức ăn, nước và đá lửa (để chế tạo công cụ) ở vùng đất xa lạ. Tuy nhiên, nếu nhóm của chúng ta là một phần của mạng lưới bộ lạc, trong những lúc cần thiết, ít nhất một số người trong chúng ta có thể sống với những người quen biết ở xa hơn. Nếu bản sắc văn hóa bộ lạc chung của chúng ta đủ mạnh, họ sẽ chào và dạy bạn về những rủi ro và cơ hội tại vùng mới. Một hoặc hai thập kỷ sau, chúng ta có thể đáp lại. Khi đó, mạng lưới bộ lạc hoạt động như một hợp đồng bảo hiểm. Nó giảm thiểu rủi ro chung bằng cách phân bổ rủi ro cho nhiều người hơn.[21]

Ngay cả trong thời kỳ hòa bình, Sapiens vẫn có thể hưởng lợi rất lớn từ việc trao đổi thông tin không chỉ với vài chục thành viên của một nhóm nhỏ mà còn với toàn bộ mạng lưới bộ lạc. Nếu một trong những nhóm của bộ lạc phát hiện ra cách tốt hơn để tạo ra mũi giáo, học cách chữa lành vết thương bằng một số loại thảo dược quý hiếm hoặc phát minh ra kim khâu quần áo, kiến ​​thức đó có thể nhanh chóng được truyền lại cho các nhóm khác. Mặc dù Sapiens riêng lẻ có thể không thông minh hơn người Neanderthal, nhưng năm trăm người Sapiens cộng lại thông minh hơn nhiều so với năm mươi người Neanderthal.[22]

Tất cả những điều này đều có thể thực hiện được thông qua những câu chuyện. Sức mạnh của những câu chuyện thường bị bỏ qua hoặc phủ nhận bởi những diễn giải duy vật về lịch sử. Đặc biệt, những người theo chủ nghĩa Marx có xu hướng coi những câu chuyện chỉ là bức bình phong che đậy các mối quan hệ quyền lực và lợi ích vật chất. Theo các lý thuyết của chủ nghĩa Marx, con người luôn bị thúc đẩy bởi các lợi ích vật chất khách quan và chỉ sử dụng những câu chuyện để ngụy trang cho những lợi ích này và làm đối thủ của họ hoang mang. Ví dụ, trong bài đọc này, các cuộc Thập tự chinh, Thế chiến thứ nhất và Chiến tranh Iraq đều diễn ra vì lợi ích kinh tế của giới tinh hoa quyền lực chứ không phải vì lý tưởng tôn giáo, dân tộc chủ nghĩa hoặc tự do. Hiểu được những cuộc chiến này có nghĩa là gạt bỏ mọi lá sung thần thoại – về Chúa, lòng yêu nước hoặc dân chủ – và chiêm nghiệm bản chất sự thật trần trụi trong các mối quan hệ quyền lực.

Tuy nhiên, quan điểm của chủ nghĩa Marx này không chỉ hoài nghi mà còn sai lầm. Mặc dù lợi ích vật chất chắc chắn đóng vai trò trong các cuộc Thập tự chinh, Thế chiến thứ nhất, Chiến tranh Iraq và hầu hết các cuộc xung đột khác của con người, nhưng điều đó không có nghĩa là các lý tưởng tôn giáo, dân tộc và tự do không đóng vai trò gì cả. Hơn nữa, bản thân lợi ích vật chất không thể giải thích được bản sắc của các phe đối địch. Tại sao vào thế kỷ XII, các chủ đất và thương nhân từ Pháp, Đức và Ý lại hợp nhất để chinh phục các vùng lãnh thổ và tuyến đường thương mại ở Levant—thay vì các chủ đất và thương nhân từ Pháp và Bắc Phi hợp nhất để chinh phục Ý? Và tại sao vào năm 2003, Hoa Kỳ và Anh lại tìm cách chinh phục các mỏ dầu của Iraq, thay vì các mỏ khí đốt của Na Uy? Điều này thực sự có thể được giải thích bằng các cân nhắc hoàn toàn theo duy vật (lợi ích), mà không cần viện đến bất kỳ niềm tin tôn giáo và ý thức hệ nào của mọi người không?

Trên thực tế, mọi mối quan hệ giữa các nhóm người quy mô lớn đều được định hình bởi các câu chuyện, bởi vì bản sắc của các nhóm này tự chúng được xác định bởi các câu chuyện. Không có định nghĩa khách quan nào về việc ai là người Anh, người Mỹ, người Na Uy hay người Iraq; tất cả các bản sắc này đều được định hình bởi các huyền thoại quốc gia và tôn giáo liên tục bị thách thức và sửa đổi. Những người theo chủ nghĩa Marx có thể tuyên bố rằng các nhóm quy mô lớn có bản sắc và lợi ích khách quan, độc lập với các câu chuyện. Nếu đúng như vậy, làm sao chúng ta có thể giải thích rằng chỉ có con người mới có các nhóm quy mô lớn như bộ lạc, quốc gia và tôn giáo, trong khi tinh tinh lại không có? Suy cho cùng, tinh tinh chia sẻ với con người tất cả các lợi ích vật chất khách quan như con người; chúng cũng cần uống, ăn và tự bảo vệ mình khỏi bệnh tật. Chúng cũng muốn tình dục và quyền lực xã hội. Nhưng tinh tinh không thể duy trì các nhóm quy mô lớn, bởi vì chúng không thể tạo ra những câu chuyện kết nối các nhóm như vậy và xác định bản sắc và lợi ích của chúng. Trái ngược với tư duy của chủ nghĩa Marx, bản sắc và lợi ích quy mô lớn trong lịch sử luôn mang tính liên chủ thể (**); chúng không bao giờ khách quan.

Đây là tin tốt. Nếu lịch sử chỉ được định hình bởi lợi ích vật chất và đấu tranh quyền lực, thì sẽ chẳng có ích gì khi nói chuyện với những người không đồng tình với chúng ta. Mọi xung đột, xét đến cùng, đều là hệ quả của các mối quan hệ quyền lực khách quan, những thứ không thể thay đổi chỉ bằng lời nói suông. Đặc biệt, nếu những người có đặc quyền chỉ có thể nhìn thấy và tin vào những thứ tôn vinh đặc quyền của họ, thì làm sao có thể thuyết phục họ từ bỏ những đặc quyền đó và thay đổi niềm tin của họ ngoài bạo lực? May mắn thay, vì lịch sử được định hình bởi những câu chuyện mang tính liên chủ thể, đôi khi chúng ta có thể tránh xung đột và kiến tạo hòa bình bằng cách trò chuyện với mọi người, thay đổi những câu chuyện mà họ và chúng ta tin tưởng, hoặc tạo ra một câu chuyện mới mà tất cả mọi người đều có thể chấp nhận.

Lấy ví dụ, sự trỗi dậy của chủ nghĩa Quốc xã. Chắc chắn có những lợi ích vật chất thúc đẩy hàng triệu người Đức ủng hộ Hitler. Đức Quốc xã có lẽ sẽ không bao giờ lên nắm quyền nếu không có cuộc khủng hoảng kinh tế vào đầu những năm 1930. Tuy nhiên, thật sai lầm khi nghĩ rằng Đệ tam Đế chế là kết quả tất yếu của các mối quan hệ quyền lực và lợi ích vật chất cơ bản. Hitler thắng bầu cử năm 1933 vì trong cuộc khủng hoảng kinh tế, hàng triệu người Đức đã tin vào câu chuyện của Đức Quốc xã thay vì một trong những câu chuyện khác được đưa ra. Đây không phải là kết quả tất yếu của việc người Đức theo đuổi lợi ích vật chất và bảo vệ các đặc quyền của họ; đó là một sai lầm bi thảm. Chúng ta có thể tự tin nói rằng đó là một sai lầm và người Đức có thể đã chọn những câu chuyện tốt hơn, bởi vì chúng ta biết điều gì sẽ xảy ra tiếp theo. Mười hai năm cai trị của Đức Quốc xã đã không thúc đẩy lợi ích vật chất của người Đức. Chủ nghĩa Quốc xã đã dẫn đến sự hủy diệt của nước Đức và cái chết của hàng triệu người. Sau đó, khi người Đức áp dụng nền dân chủ tự do, đã dẫn đến sự cải thiện tốt hơn cuộc sống của họ. Vì sao người Đức không thể bỏ qua thí nghiệm thất bại Đức Quốc xã và đặt niềm tin vào nền dân chủ tự do ngay từ đầu những năm 1930? Quan điểm của cuốn sách này là họ có thể làm như vậy. Lịch sử thường được định hình không phải bởi các mối quan hệ quyền lực quyết định, mà đúng hơn là bởi những sai lầm bi thảm xuất phát từ việc tin vào những câu chuyện hoang đường nhưng có hại.

Lời nói dối cao quý
Tính trọng tâm của các câu chuyện tiết lộ một điều cốt yếu về sức mạnh của loài người, đồng thời giải thích vì sao quyền lực không phải lúc nào cũng song hành với trí tuệ. Quan điểm ngây thơ về thông tin cho rằng thông tin dẫn đến sự thật, và hiểu được sự thật giúp con người có được cả sức mạnh lẫn trí tuệ. Nghe thì rất an ủi. Quan điểm này ngụ ý rằng những người phớt lờ sự thật khó lòng đạt được quyền lực, trong khi những người tôn trọng sự thật sẽ đạt được quyền lực, nhưng quyền lực đó sẽ được điều chỉnh bởi trí tuệ. Chẳng hạn, những ai phớt lờ sự thật về sinh học con người có thể tin vào những huyền thoại phân biệt chủng tộc nhưng sẽ không thể tạo ra những loại thuốc mạnh mẽ hay vũ khí sinh học. Trong khi đó, những người hiểu rõ sinh học sẽ sở hữu quyền năng đó, nhưng không sử dụng nó để phục vụ các ý thức hệ phân biệt chủng tộc. Nếu điều này thực sự là sự thật, chúng ta có thể yên tâm mà ngủ ngon, tin tưởng rằng các tổng thống, giáo hoàng hay CEO của mình đều là những người khôn ngoan và trung thực. Một chính trị gia, phong trào, hay quốc gia có thể tạm thời tiến lên nhờ sự dối trá và lừa gạt, nhưng về lâu dài, đó sẽ là một chiến lược tự hủy diệt.

Tiếc thay, thế giới chúng ta sống không vận hành như vậy. Trong lịch sử, quyền lực chỉ phần nào bắt nguồn từ việc hiểu rõ sự thật. Nó cũng xuất phát từ khả năng duy trì trật tự xã hội giữa số lượng lớn con người. Giả sử bạn muốn chế tạo một quả bom nguyên tử. Để thành công, rõ ràng bạn cần nắm được những kiến thức chính xác về vật lý. Nhưng bạn cũng cần rất nhiều người để khai thác quặng uranium, xây dựng lò phản ứng hạt nhân, và cung cấp thực phẩm cho các công nhân xây dựng, thợ mỏ và nhà vật lý. Dự án Manhattan đã trực tiếp sử dụng khoảng 130.000 người, với hàng triệu người khác làm việc để hỗ trợ họ.[23] Robert Oppenheimer có thể dành toàn bộ thời gian cho các phương trình của mình là nhờ hàng ngàn thợ mỏ khai thác uranium tại mỏ Eldorado ở Canada và mỏ Shinkolobwe ở Congo thuộc Bỉ [24]—chưa kể đến những người nông dân trồng khoai tây cho bữa trưa của ông. Nếu bạn muốn chế tạo bom nguyên tử, bạn phải tìm cách khiến hàng triệu người hợp tác.

Điều này cũng đúng với tất cả các dự án tham vọng mà loài người thực hiện. Một nhóm người thời đồ đá đi săn voi ma mút chắc chắn cần biết một số sự thật về loài voi này. Nếu họ tin rằng có thể giết voi bằng cách đọc thần chú, chuyến đi săn của họ sẽ thất bại. Nhưng chỉ biết sự thật về voi ma mút là chưa đủ. Những người thợ săn còn cần chấp nhận rủi ro tử vong và thể hiện lòng dũng cảm. Nếu họ tin rằng một thần chú nào đó đảm bảo một thế giới bên kia tốt đẹp cho các thợ săn đã khuất, các cuộc đi săn của họ sẽ có nhiều cơ hội thành công hơn. Dù thần chú đó không hề giúp ích cho các thợ săn đã chết, nó vẫn đóng góp quan trọng vào thành công của cuộc săn bằng cách củng cố lòng can đảm và tinh thần đoàn kết của những thợ săn còn sống.[25]

Nếu bạn chế tạo bom mà phớt lờ các định luật vật lý, quả bom sẽ không phát nổ. Nhưng nếu bạn xây dựng một ý thức hệ mà bỏ qua các sự thật, ý thức hệ đó vẫn có thể phát huy sức mạnh nổ tung của mình. Dù quyền lực phụ thuộc vào cả sự thật và trật tự, nhưng thường thì những người biết cách xây dựng ý thức hệ và duy trì trật tự là những người chỉ đạo, trong khi những người chỉ biết chế tạo bom hoặc săn voi ma mút là người thực thi. Robert Oppenheimer tuân lệnh Franklin Delano Roosevelt, chứ không phải ngược lại. Tương tự, Werner Heisenberg nghe theo Adolf Hitler, Igor Kurchatov phục tùng Joseph Stalin, và tại Iran hiện nay, các chuyên gia vật lý hạt nhân tuân theo mệnh lệnh của các chuyên gia thần học Shia.

Những người ở vị trí cao nhất hiểu rằng việc nói sự thật về vũ trụ không phải là cách hiệu quả nhất để duy trì trật tự giữa một số lượng lớn con người. Đúng là E = mc², và phương trình này giải thích nhiều hiện tượng trong vũ trụ, nhưng hiểu E = mc² thường không thể giải quyết được các bất đồng chính trị hoặc khơi dậy tinh thần hy sinh vì mục tiêu chung. Ngược lại, điều gắn kết các mạng lưới xã hội loài người thường là những câu chuyện hư cấu, đặc biệt là những câu chuyện về các thực thể liên chủ thể như thần thánh, tiền bạc, hay quốc gia. Khi cần đoàn kết mọi người, hư cấu có hai lợi thế tự nhiên so với sự thật. Thứ nhất, hư cấu có thể được đơn giản hóa tùy ý, trong khi sự thật thường phức tạp vì nó phải phản ánh một thực tại vốn đã phức tạp. Ví dụ, sự thật về các quốc gia rất khó nắm bắt vì chúng chỉ là những thực thể liên chủ thể tồn tại trong trí tưởng tượng tập thể của chúng ta. Hiếm khi nào bạn nghe một chính trị gia nói điều này trong các bài diễn văn. Thay vào đó, sẽ dễ dàng hơn khi tin rằng quốc gia của chúng ta là dân tộc được Chúa chọn, được trao phó một sứ mệnh đặc biệt bởi Đấng Tạo Hóa. Câu chuyện đơn giản này đã được nhiều chính trị gia từ Israel đến Iran, từ Hoa Kỳ đến Nga lặp đi lặp lại.

Thứ hai, sự thật thường gây đau đớn và khó chịu, và nếu ta cố làm nó trở nên dễ chịu hơn, nó sẽ không còn là sự thật. Ngược lại, hư cấu rất dễ uốn nắn. Lịch sử của mọi quốc gia đều chứa những chương đen tối mà công dân không muốn thừa nhận hoặc ghi nhớ. Một chính trị gia Israel nào đó nếu trong các bài diễn văn tranh cử của mình kể chi tiết về những đau khổ mà người Palestine phải chịu đựng do sự chiếm đóng của Israel thì khó lòng giành được nhiều phiếu bầu. Ngược lại, một chính trị gia xây dựng huyền thoại quốc gia bằng cách bỏ qua những sự thật khó chịu, tập trung vào những thời khắc huy hoàng trong quá khứ của người Do Thái và thêu dệt thêm thực tế khi cần, có thể sẽ giành được thắng lợi vang dội. Điều này không chỉ đúng ở Israel mà ở tất cả các quốc gia. Có bao nhiêu người Ý hay người Ấn Độ thực sự muốn nghe sự thật trần trụi về đất nước mình? Sự kiên định với sự thật là điều cần thiết cho tiến bộ khoa học, và nó cũng là một thực hành tâm linh đáng kính trọng, nhưng không phải là một chiến lược chính trị hiệu quả.

Ngay từ thời Cộng hòa, Plato đã hình dung rằng hiến pháp của nhà nước lý tưởng sẽ dựa trên “lời nói dối cao quý”—một câu chuyện hư cấu về nguồn gốc của trật tự xã hội nhằm đảm bảo lòng trung thành của công dân và ngăn họ chất vấn hiến pháp. Plato viết rằng công dân nên được kể rằng họ đều sinh ra từ lòng đất, rằng mảnh đất là mẹ của họ, và vì thế họ phải trung thành như người con với mẹ mình. Họ cũng nên được kể rằng khi được thụ thai, các vị thần đã pha trộn những kim loại khác nhau—vàng, bạc, đồng và sắt—vào mỗi người, từ đó biện minh cho một hệ thống phân cấp tự nhiên giữa những nhà cai trị bằng vàng và những người phục vụ bằng đồng. Dù không bao giờ được hiện thực hóa, nhưng qua nhiều thời đại, vô số quốc gia đã kể cho người dân của mình những biến thể của lời nói dối cao quý này.

Mặc dù vậy, chúng ta không nên kết luận rằng tất cả các chính trị gia đều là kẻ dối trá hay mọi câu chuyện lịch sử quốc gia đều là lừa gạt. Sự lựa chọn không chỉ giới hạn giữa việc nói sự thật và nói dối. Có một lựa chọn thứ ba. Kể một câu chuyện hư cấu chỉ là nói dối khi bạn giả vờ rằng câu chuyện đó là sự phản ánh chân thực của thực tại. Kể một câu chuyện hư cấu không phải là nói dối nếu bạn thừa nhận rằng mình đang cố tạo ra một thực tại liên chủ thể mới, chứ không phải đại diện cho một thực tại khách quan đã tồn tại.

Ví dụ, vào ngày 17 tháng 9 năm 1787, Hội nghị Hiến pháp đã ký Hiến pháp Hoa Kỳ, có hiệu lực vào năm 1789. Hiến pháp không tiết lộ bất kỳ sự thật nào đã tồn tại từ trước về thế giới, nhưng quan trọng là nó cũng không phải là lời nói dối. Từ chối khuyến nghị của Plato, các tác giả của văn bản không lừa dối bất kỳ ai về nguồn gốc của văn bản. Họ không giả vờ rằng văn bản đó đến từ thiên đường hoặc được một vị thần nào đó truyền cảm hứng. Thay vào đó, họ thừa nhận rằng đó là một tác phẩm hư cấu pháp lý cực kỳ sáng tạo do con người dễ mắc sai lầm tạo ra.

“Chúng tôi, những người dân Hoa Kỳ”, Hiến pháp nói về nguồn gốc của chính nó, “Để hình thành một Liên minh hoàn hảo hơn… hãy ban hành và thiết lập Hiến pháp này”. Mặc dù thừa nhận rằng đây là một tác phẩm hư cấu pháp lý do con người tạo ra, Hiến pháp Hoa Kỳ thực sự đã thành công trong việc hình thành một liên minh hùng mạnh. Trong hơn hai thế kỷ, nó đã duy trì được một mức độ trật tự đáng kinh ngạc giữa hàng triệu người thuộc nhiều nhóm tôn giáo, dân tộc và văn hóa khác nhau. Hiến pháp Hoa Kỳ do đó hoạt động như một giai điệu mà không tuyên bố đại diện cho bất cứ điều gì nhưng đã khiến nhiều người cùng nhau hành động theo trật tự.

Điều quan trọng cần lưu ý là “trật tự” không nên bị nhầm lẫn với sự công bằng hoặc công lý. Trật tự do Hiến pháp Hoa Kỳ tạo ra và duy trì đã dung túng cho chế độ nô lệ, sự phụ thuộc của phụ nữ, việc tước đoạt tài sản của người bản địa và bất bình đẳng kinh tế cực độ. Điểm sáng tạo của Hiến pháp Hoa Kỳ là bằng cách thừa nhận rằng đây là một tác phẩm hư cấu hợp pháp do con người tạo ra, Hiến pháp Hoa Kỳ đã có thể cung cấp các cơ chế để đạt được thỏa thuận về việc sửa đổi chính nó và khắc phục những bất công của chính nó (như chương 5 khám phá sâu hơn). Điều V của Hiến pháp nêu chi tiết cách mọi người có thể đề xuất và phê chuẩn các sửa đổi như vậy, “sẽ có giá trị đối với mọi Mục đích và Mục đích, như là một Phần của Hiến pháp này”. Chưa đầy một thế kỷ sau khi Hiến pháp được viết ra, Tu chính án thứ Mười ba đã bãi bỏ chế độ nô lệ.

Về điểm này, Hiến pháp Hoa Kỳ về cơ bản khác với những câu chuyện phủ nhận bản chất hư cấu của chúng và tuyên bố có nguồn gốc thiêng liêng, chẳng hạn như Mười Điều Răn. Giống như Hiến pháp Hoa Kỳ, Mười Điều Răn đã xác nhận chế độ nô lệ. Điều Răn Thứ Mười nói rằng, “Ngươi không được thèm muốn nhà của hàng xóm láng giềng. Ngươi không được thèm muốn vợ của người khác, hoặc nô lệ nam hay nữ của họ” (Xuất Ê-díp-tô Ký 20:17). Điều này ngụ ý rằng Chúa hoàn toàn đồng ý với những người có nô lệ, và chỉ phản đối việc thèm muốn nô lệ thuộc về người khác. Nhưng không giống như Hiến pháp Hoa Kỳ, Mười Điều Răn đã không đưa ra bất kỳ cơ chế sửa đổi nào. Không có Điều Răn Thứ Mười Một nào nói rằng, “Bạn có thể sửa đổi các điều răn bằng cách bỏ phiếu đa số hai phần ba”.

Sự khác biệt quan trọng này giữa hai văn bản thể hiện rõ ràng ngay từ những bước mở đầu của chúng. Hiến pháp Hoa Kỳ mở đầu bằng “Chúng ta, những người dân”. Bằng cách thừa nhận nguồn gốc con người của mình, Hiến pháp trao cho con người quyền sửa đổi nó. Mười Điều Răn mở đầu bằng “Ta là Chúa, Đức Chúa Trời của ngươi”. Bằng cách tuyên bố nguồn gốc thần thánh, Hiến pháp ngăn cản con người thay đổi nó. Do đó, văn bản Kinh thánh vẫn xác nhận chế độ nô lệ cho đến ngày nay.

Mọi hệ thống chính trị của con người đều dựa trên hư cấu, nhưng một số thừa nhận điều đó, và một số thì không. Việc trung thực về nguồn gốc của trật tự xã hội giúp chúng ta dễ dàng thay đổi nó hơn. Nếu con người như chúng ta phát minh ra nó, chúng ta có thể sửa đổi nó. Nhưng sự trung thực như vậy phải trả giá. Việc thừa nhận nguồn gốc của con người đối với trật tự xã hội khiến việc thuyết phục mọi người đồng ý về nó trở nên khó khăn hơn. Nếu con người như chúng ta phát minh ra nó, tại sao chúng ta phải chấp nhận nó? Như chúng ta sẽ thấy trong chương 5, cho đến cuối thế kỷ thứ mười tám, việc thiếu công nghệ truyền thông đại chúng khiến việc tiến hành các cuộc tranh luận công khai giữa hàng triệu người về các quy tắc của trật tự xã hội trở nên cực kỳ khó khăn. Do đó, để duy trì trật tự, các sa hoàng Nga, các khalip Hồi giáo và các thiên tử Trung Quốc đã tuyên bố rằng các quy tắc cơ bản của xã hội đến từ thiên đường và không thể sửa đổi được. Vào đầu thế kỷ XXI, nhiều hệ thống chính trị vẫn tuyên bố có thẩm quyền siêu phàm và phản đối các cuộc tranh luận công khai có thể dẫn đến những thay đổi không mong muốn.

THẾ TIẾN THẾ LÂU DÀI
Sau khi hiểu được vai trò quan trọng của tiểu thuyết trong lịch sử, cuối cùng chúng ta cũng có thể trình bày một mô hình hoàn thiện hơn về mạng lưới thông tin, vượt ra ngoài cả quan điểm ngây thơ về thông tin và sự chỉ trích của dân túy về quan điểm đó. Trái ngược với quan điểm ngây thơ, thông tin không phải là nguyên liệu thô của sự thật và mạng lưới thông tin của con người không chỉ hướng đến mục đích khám phá sự thật. Nhưng trái ngược với quan điểm dân túy, thông tin cũng không chỉ là vũ khí. Thay vào đó, để tồn tại và phát triển, mọi mạng lưới thông tin của con người cần thực hiện đồng thời hai việc: khám phá sự thật và tạo ra trật tự. Theo đó, khi lịch sử diễn ra, các mạng lưới thông tin của con người đã phát triển hai bộ kỹ năng riêng biệt. Một mặt, như quan điểm ngây thơ mong đợi, các mạng lưới đã học cách xử lý thông tin để có được sự hiểu biết chính xác hơn về những thứ như y học, voi ma mút và vật lý hạt nhân. Đồng thời, các mạng lưới cũng đã học cách sử dụng thông tin để duy trì trật tự xã hội mạnh mẽ hơn trong số các quần thể lớn hơn, bằng cách không chỉ sử dụng các câu chuyện có thật mà còn sử dụng cả hư cấu, tưởng tượng, tuyên truyền và đôi khi là cả những lời nói dối trắng trợn.

Một cái nhìn đầy đủ hơn về lịch sử thông tin

Bản thân việc có nhiều thông tin không đảm bảo sự thật hay trật tự. Thật khó để sử dụng thông tin để khám phá sự thật và đồng thời sử dụng thông tin đó để duy trì trật tự. Điều khiến mọi thứ trở nên tồi tệ hơn là hai quá trình này thường mâu thuẫn nhau, vì thường dễ duy trì trật tự hơn thông qua hư cấu. Đôi khi, như trong trường hợp của Hiến pháp Hoa Kỳ, những câu chuyện hư cấu có thể thừa nhận tính hư cấu của chúng, nhưng thường thì chúng phủ nhận điều đó. Ví dụ, tôn giáo luôn tuyên bố là chân lý khách quan và vĩnh cửu thay vì là câu chuyện hư cấu do con người bịa ra. Trong những trường hợp như vậy, việc tìm kiếm sự thật đe dọa đến nền tảng của trật tự xã hội. Nhiều xã hội yêu cầu dân chúng không được biết nguồn gốc thực sự của mình: sự thiếu hiểu biết là sức mạnh. Vậy thì điều gì sẽ xảy ra khi mọi người đến gần sự thật một cách khó chịu? Điều gì sẽ xảy ra khi cùng một thông tin tiết lộ một sự thật quan trọng về thế giới và cũng làm suy yếu lời nói dối cao cả gắn kết xã hội? Trong những trường hợp như vậy, xã hội có thể tìm cách duy trì trật tự bằng cách đặt ra giới hạn cho việc tìm kiếm sự thật.

Một ví dụ rõ ràng là thuyết tiến hóa của Darwin. Hiểu biết về sự tiến hóa giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về nguồn gốc và sinh học của các loài, bao gồm cả Homo sapiens, nhưng nó cũng làm suy yếu những huyền thoại trung tâm duy trì trật tự trong nhiều xã hội. Không có gì ngạc nhiên khi nhiều chính phủ và nhà thờ đã cấm hoặc hạn chế việc giảng dạy về sự tiến hóa, họ muốn hy sinh sự thật vì trật tự.[26]

Một vấn đề liên quan là mạng lưới thông tin có thể cho phép và thậm chí khuyến khích mọi người tìm kiếm sự thật, nhưng chỉ trong những lĩnh vực cụ thể giúp tạo ra quyền lực mà không đe dọa đến trật tự xã hội. Kết quả có thể là một mạng lưới rất mạnh mẽ nhưng lại thiếu trí tuệ. Ví dụ, Đức Quốc xã đã đào tạo ra nhiều chuyên gia hàng đầu thế giới về hóa học, quang học, kỹ thuật và khoa học tên lửa. Chính khoa học tên lửa của Đức Quốc xã sau đó đã đưa người Mỹ lên mặt trăng.[27] Sức mạnh khoa học này đã giúp Đức Quốc xã chế tạo một cỗ máy chiến tranh cực kỳ mạnh mẽ, sau đó được triển khai để phục vụ cho một thần thoại điên rồ và chết chóc. Dưới sự cai trị của Đức Quốc xã, người Đức được khuyến khích phát triển khoa học tên lửa, nhưng họ không được tự do đặt câu hỏi về các lý thuyết phân biệt chủng tộc về sinh học và lịch sử.

Đó là lý do chính tại sao lịch sử mạng lưới thông tin của con người không phải là cuộc diễu hành chiến thắng của sự tiến bộ. Mặc dù qua nhiều thế hệ, mạng lưới của con người ngày càng trở nên mạnh mẽ hơn, nhưng chúng không nhất thiết phải ngày càng trở nên khôn ngoan hơn. Nếu một mạng lưới coi trọng trật tự hơn chân lý, nó có thể trở nên rất mạnh mẽ nhưng lại sử dụng sức mạnh đó một cách thiếu khôn ngoan.

Thay vì một cuộc diễu hành của sự tiến bộ, lịch sử mạng lưới thông tin của con người là một cuộc đi trên dây cố gắng cân bằng giữa chân lý và trật tự. Vào thế kỷ 21, chúng ta không giỏi hơn nhiều trong việc tìm ra sự cân bằng phù hợp so với tổ tiên của chúng ta ở Thời kỳ đồ đá. Trái ngược với những gì các tuyên bố sứ mệnh của các tập đoàn như Google và Facebook ngụ ý, việc chỉ đơn giản là tăng tốc độ và hiệu quả của công nghệ thông tin của chúng ta không nhất thiết khiến thế giới trở nên tốt đẹp hơn. Nó chỉ khiến nhu cầu cân bằng giữa chân lý và trật tự trở nên cấp thiết hơn. Việc phát minh ra câu chuyện đã dạy cho chúng ta bài học này từ hàng chục nghìn năm trước. Và bài học tương tự sẽ được dạy lại một lần nữa, khi con người nghĩ ra công nghệ thông tin vĩ đại thứ hai của họ: tài liệu viết.

Chú giải.

(*) Chưa rõ nguồn nào ghi là trao giải Cross of Distinguished Service cho bồ câu Cher Ami. Nhưng có thông tin rằng Pháp trao huân chương French Croix de Guerre with Palm cho chú chim bồ câu này. Tuy nhiên vì sao Pháp lại phải trao huân chương cho con chim bồ câu thuộc quân đội Hoa Kỳ ? (Hiệu Sách)

(**) Giáo hội Công giáo là tổ chức tôn giáo lớn nhất trên thế giới, với khoảng 1,3 tỷ thành viên tính đến năm 2023. Con số này tương đương với khoảng 17-18% dân số toàn cầu. Số lượng tín hữu Công giáo phân bổ rộng khắp trên mọi châu lục, với số lượng lớn nhất tại:

Châu Á: Chiếm tỷ lệ nhỏ hơn, nhưng có một số nước nổi bật như Philippines (quốc gia Công giáo lớn thứ ba trên thế giới).

Châu Mỹ Latinh: Chiếm khoảng 40% số tín hữu toàn cầu.

Châu Âu: Mặc dù số lượng giảm trong những năm gần đây, đây vẫn là một trung tâm truyền thống của Công giáo.

Châu Phi: Số tín hữu Công giáo đang tăng nhanh, nhờ sự phát triển của giáo hội tại các nước châu Phi.

(**) Liên chủ thể: nhóm, lợi ích nhóm

Chú thích:

1. Thomas A. DiPrete et al., “Phân biệt trong mạng lưới xã hội dựa trên quen biết và lòng tin,” Tạp chí Xã hội học Mỹ 116, số 4 (2011): 1234–83; R. Jenkins, A. J. Dowsett, và A. M. Burton, “Con người biết bao nhiêu gương mặt?,” Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 285, số 1888 (2018), bài viết 20181319; Robin Dunbar, “Con số Dunbar: Vì sao lý thuyết của tôi về việc con người chỉ duy trì được 150 mối quan hệ đã đứng vững qua 30 năm,” The Conversation, ngày 12 tháng 5 năm 2021, theconversation.com/dunbars-number-why-my-theory-that-humans-can-only-maintain-150-friendships-has-withstood-30-years-of-scrutiny-160676.
2. Melissa E. Thompson et al., “Dự án tinh tinh Kibale: Hơn ba thập kỷ nghiên cứu, bảo tồn và thay đổi,” Biological Conservation 252 (2020), bài viết 108857; Jill D. Pruetz và Nicole M. Herzog, “Tinh tinh ở Fongoli, Senegal, điều hướng cảnh quan lửa,” Current Anthropology 58, số S16 (2017): S337–S350; Budongo Conservation Field Station, truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2024, www.budongo.org; Yukimaru Sugiyama, “Thông số nhân khẩu học và lịch sử cuộc sống của tinh tinh tại Bossou, Guinea,” American Journal of Physical Anthropology 124, số 2 (2004): 154–65.
3. Rebecca Wragg Sykes, Kindred: Neanderthal Life, Love, Death, and Art (London: Bloomsbury Sigma, 2020), chương 10; Brian Hayden, “Cấu trúc xã hội của người Neandertal?,” Oxford Journal of Archaeology 31 (2012): 1–26; Jeremy Duveau et al., “Thành phần của nhóm xã hội người Neandertal được tiết lộ qua dấu chân ở Le Rozel (Normandy, Pháp),” Proceedings of the National Academy of Sciences 116, số 39 (2019): 19409–14.
4. Simon Sebag Montefiore, Stalin: Tòa án của Sa hoàng Đỏ (London: Weidenfeld & Nicolson, 2003).
5. Brent Barnhart, “Cách xây dựng thương hiệu với quản lý mạng xã hội của người nổi tiếng,” Sprout Social, ngày 1 tháng 4 năm 2020, sproutsocial.com/insights/celebrity-social-media-management; K. C. Morgan, “15 người nổi tiếng không thực sự điều hành tài khoản mạng xã hội của họ,” TheClever, ngày 20 tháng 4 năm 2017, www.theclever.com/15-celebs-who-dont-actually-run-their-own-social-media-accounts/; Josh Duboff, “Ai thực sự điều khiển các tài khoản mạng xã hội của ngôi sao,” Vanity Fair, ngày 8 tháng 9 năm 2016, www.vanityfair.com/style/2016/09/celebrity-social-media-accounts.
6. Công ty Coca-Cola, Báo cáo thường niên 2022, 47, truy cập ngày 3 tháng 1 năm 2024, investors.coca-colacompany.com/filings-reports/annual-filings-10-k/content/0000021344-23-000011/0000021344-23-000011.pdf.
7. David Gertner và Laura Rifkin, “Coca-Cola và cuộc chiến chống lại dịch béo phì toàn cầu,” Thunderbird International Business Review 60 (2018): 161–73; Jennifer Clinehens, “Cách Coca-Cola xây dựng thương hiệu đáng nhớ nhất thế giới,” Medium, ngày 17 tháng 11 năm 2022, medium.com/choice-hacking/how-coca-cola-built-the-worlds-most-memorable-brand-c9e8b8ac44c5; Clare McDermott, “Khám phá câu chuyện kể của Coca-Cola,” Content Marketing Institute, ngày 9 tháng 2 năm 2018, contentmarketinginstitute.com/articles/coca-cola-storytelling; Maureen Taylor, “Biến thể văn hóa là thách thức đối với quan hệ công chúng toàn cầu: Nghiên cứu trường hợp vụ sợ hãi Coca-Cola ở châu Âu,” Public Relations Review 26, số 3 (2000): 277–93; Kathryn LaTour, Michael S. LaTour, và George M. Zinkhan, “Coca-Cola là gì: Cách các câu chuyện trong ký ức thời thơ ấu làm sáng tỏ một biểu tượng,” Journal of Business Research 63, số 3 (2010): 328–36; Bodi Chu, “Phân tích sự thành công của chiến lược marketing Coca-Cola,” trong Proceedings of 2020 2nd International Conference on Economic Management and Cultural Industry (ICEMCI 2020), Advances in Economics, Business, and Management Research 155 (2020): 96–100.
8. Blazich, “Notre Cher Ami.”
9. Bart D. Ehrman, Làm thế nào Chúa Giê-su trở thành Thượng đế: Sự tôn vinh một người giảng đạo từ Galilê (San Francisco: HarperOne, 2014).
10. Lauren Tuchman, “Tất cả chúng ta đều có mặt tại Sinai: Sức mạnh biến đổi của Torah toàn diện,” Sefaria, truy cập ngày 3 tháng 1 năm 2024, www.sefaria.org.il/sheets/236454.2?lang=he.
11. Reuven Hammer, “Truyền thống hôm nay: Đứng tại Sinai,” Jerusalem Post, ngày 17 tháng 5 năm 2012, www.jpost.com/Jewish-World/Judaism/Tradition-Today-Standing-at-Sinai; Rabbi Joel Mosbacher, “Mỗi người phải tự thấy mình như thể họ đã ra khỏi Ai Cập,” RavBlog, ngày 9 tháng 4 năm 2017, ravblog.ccarnet.org/2017/04/each-person-must-see-themselves-as-if-they-went-out-of-egypt/; Rabbi Sari Laufer, “Bàn ăn cho năm người: Năm cách nhìn nhận một đoạn trong Haggadah,” Jewish Journal, ngày 5 tháng 4 năm 2018, jewishjournal.com/judaism/torah/232778/table-five-five-takes-passage-haggadah-2/.
12. Elizabeth F. Loftus, “Tạo ra những ký ức sai lệch,” Scientific American 277, số 3 (1997): 70–75; Beate Muschalla và Fabian Schönborn, “Khởi tạo niềm tin và ký ức sai lệch trong các nghiên cứu trong phòng thí nghiệm—một đánh giá có hệ thống,” Clinical Psychology and Psychotherapy 28, số 5 (2021): 1194–209; Christian Unkelbach et al., “Sự thật qua sự lặp lại: Giải thích và tác động,” Current Directions in Psychological Science 28, số 3 (2019): 247–53; Doris Lacassagne, Jérémy Béna, và Olivier Corneille, “Trái đất có phải là một hình vuông hoàn hảo? Sự lặp lại làm tăng sự thật được cảm nhận về các tuyên bố rất khó xảy ra,” Cognition 223 (2022), bài viết 105052.
13. “FoodData Central,” U.S. Department of Agriculture, truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2024, fdc.nal.usda.gov/​fdc-app.html#/​?query=pizza.
14. William Magnuson, Blockchain Democracy: Technology, Law, and the Rule of the Crowd (Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 2020), 69; Scott Chipolina, “Sự hồi sinh không thể tin được của Bitcoin: Các nhà đầu tư cược vào sự chấp nhận của Phố Wall,” Financial Times, ngày 8 tháng 12, 2023, www.ft.com/​content/​77aa2fbc-5c27-4edf-afa6-2a3a9d23092f.
15. “BBC ‘Chứng minh’ Nessie không tồn tại,” BBC News, ngày 27 tháng 7, 2003, news.bbc.co.uk/​1/hi/​sci/​tech/​3096839.stm; Matthew Weaver, “Quái vật Loch Ness có thể là một con lươn khổng lồ, theo các nhà khoa học,” Guardian, ngày 5 tháng 9, 2019, www.theguardian.com/​science/​2019/​sep/​05/​loch-ness-monster-could-be-a-giant-eel-say-scientists; Henry H. Bauer, The Enigma of Loch Ness: Making Sense of a Mystery (Champaign: University of Illinois Press, 1986), 165–66; Harold E. Edgerton và Charles W. Wyckoff, “Loch Ness được khám phá lại: Sự thật hay hư cấu? Khoa học sử dụng sonar và máy ảnh để thăm dò đáy Loch Ness tìm kiếm quái vật cư ngụ,” IEEE Spectrum 15, số 2 (1978): 26–29; University of Otago, “Nghiên cứu eDNA đầu tiên về Loch Ness chỉ ra điều gì đó kỳ lạ,” ngày 5 tháng 9, 2019, www.otago.ac.nz/​anatomy/​news/​news-archive/​first-edna-study-of-loch-ness-points-to-something-fishy.
16. Katharina Buchholz, “Kosovo & Beyond: Nơi Liên Hợp Quốc không đồng ý về công nhận,” Forbes, ngày 17 tháng 2, 2023, www.forbes.com/​sites/​katharinabuchholz/​2023/​02/​17/​kosovo–beyond-where-the-un-disagrees-on-recognition-infographic/​?sh=d8490b2448c3; United Nations, “Thỏa thuận về việc bình thường hóa quan hệ giữa Serbia, Kosovo ‘Cột mốc lịch sử,’ Đại diện Liên Hợp Quốc nói với Hội đồng Bảo an,” ngày 27 tháng 4, 2023, press.un.org/​en/​2023/​sc15268.doc.htm.
17. Guy Faulconbridge, “Nga lên kế hoạch xây dựng căn cứ hải quân ở Abkhazia, gây chỉ trích từ Georgia,” Reuters, ngày 5 tháng 10, 2023, www.reuters.com/​world/​europe/​russia-plans-naval-base-black-sea-coast-breakaway-georgian-region-izvestiya-2023-10-05/.
18. Wragg Sykes, Kindred; Hayden, “Neandertal Social Structure?”; Duveau et al., “Composition of a Neandertal Social Group Revealed by the Hominin Footprints at Le Rozel.”
19. Để có một cuộc thảo luận chi tiết hơn, xem Yuval Noah Harari, Sapiens: A Brief History of Humankind (New York: HarperCollins, 2015), chương 2; David Graeber và David Wengrow, The Dawn of Everything: A New History of Humanity (New York: Farrar, Straus and Giroux, 2021), chương 3; và Joseph Henrich, The Weirdest People in the World (New York: Farrar, Straus and Giroux, 2020), chương 3. Một nghiên cứu cổ điển về cách các câu chuyện tôn giáo và nghi lễ tạo ra sự hợp tác quy mô lớn là nghiên cứu của Donald Tuzin về Ilahita. Trong khi hầu hết các cộng đồng lân cận của nó ở New Guinea có số người chỉ vài trăm, các niềm tin và thực hành tôn giáo phức tạp của Ilahita đã thành công trong việc thống nhất ba mươi chín bộ tộc, tổng cộng khoảng hai nghìn rưỡi người. Xem Donald Tuzin, Social Complexity in the Making: A Case Study Among the Arapesh of New Guinea (London: Routledge, 2001); Donald Tuzin, The Ilahita Arapesh: Dimensions of Unity (Oakland: University of California Press, 2022). Để hiểu về tầm quan trọng của việc kể chuyện đối với hợp tác quy mô lớn, xem Daniel Smith et al., “Camp Stability Predicts Patterns of Hunter-Gatherer Cooperation,” Royal Society Open Science 3 (2016), bài viết 160131; Daniel Smith et al., “Cooperation and the Evolution of Hunter-Gatherer Storytelling,” Nature Communications 8 (2017), bài viết 1853; Benjamin G. Purzycki et al., “Moralistic Gods, Supernatural Punishment, and the Expansion of Human Sociality,” Nature 530 (2016): 327–30; Polly W. Wiessner, “Embers of Society: Firelight Talk Among the Ju/’hoansi Bushmen,” Proceedings of the National Academy of Sciences 111, số 39 (2014): 14027–35; Daniele M. Klapproth, Narrative as Social Practice: Anglo-Western and Australian Aboriginal Oral Traditions (Berlin: De Gruyter Mouton, 2004); Robert M. Ross và Quentin D. Atkinson, “Folktale Transmission in the Arctic Provides Evidence for High Bandwidth Social Learning Among Hunter-Gatherer Groups,” Evolution and Human Behavior 37, số 1 (2016): 47–53; Jerome Lewis, “Where Goods Are Free but Knowledge Costs: Hunter-Gatherer Ritual Economics in Western Central Africa,” Hunter Gatherer Research 1, số 1 (2015): 1–27; Bill Gammage, The Biggest Estate on Earth: How Aborigines Made Australia (Crows Nest, N.S.W.: Allen Unwin, 2011).
20. Azar Gat, War in Human Civilization (Oxford: Oxford University Press, 2008), 114–32; Luke Glowacki et al., “Formation of Raiding Parties for Intergroup Violence Is Mediated by Social Network Structure,” Proceedings of the National Academy of Sciences 113, số 43 (2016): 12114–19; Richard W. Wrangham và Luke Glowacki, “Intergroup Aggression in Chimpanzees and War in Nomadic Hunter-Gatherers,” Human Nature 23 (2012): 5–29; R. Brian Ferguson, Yanomami Warfare: A Political History (Santa Fe, N.Mex.: School of American Research Press, 1995), 346–47.
21. Pierre Lienard, “Beyond Kin: Cooperation in a Tribal Society,” trong Reward and Punishment in Social Dilemmas, biên tập bởi Paul A. M. Van Lange, Bettina Rockenbach, và Toshio Yamagishi (Oxford: Oxford University Press, 2014), 214–34; Peter J. Richerson et al., “Cultural Evolution of Human Cooperation,” trong Genetic and Cultural Evolution of Cooperation, biên tập bởi Peter Hammerstein (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2003), 357–88; Brian A. Stewart et al., “Ostrich Eggshell Bead Strontium Isotopes Reveal Persistent Macroscale Social Networking Across Late Quaternary Southern Africa,” PNAS 117, số 12 (2020): 6453–62; “Ages Ago, Beads Made from Ostrich Eggshells Cemented Friendships Across Vast Distances,” Weekend Edition Saturday, NPR, ngày 14 tháng 3, 2020, www.npr.org/​2020/​03/​14/​815778427/​ages-ago-beads-made-from-ostrich-eggshells-cemented-friendships-across-vast-dist.
22. Để tìm hiểu về các mạng lưới thời kỳ Đá của loài người Sapiens trao đổi kỹ năng công nghệ, xem Jennifer M. Miller và Yiming V. Wang, “Ostrich Eggshell Beads Reveal 50,000-Year-Old Social Network in Africa,” Nature 601, số 7892 (2022): 234–39; Stewart et al., “Ostrich Eggshell Bead Strontium Isotopes Reveal Persistent Macroscale Social Networking Across Late Quaternary Southern Africa.”
23. Terrence R. Fehner và F. G. Gosling, “The Manhattan Project,” U.S. Department of Energy, tháng 4 năm 2021, www.energy.gov/​sites/​default/​files/​The%20Manhattan%20Project.pdf; F. G. Gosling, “The Manhattan Project: Making the Atomic Bomb,” U.S. Department of Energy, tháng 1 năm 2010, www.energy.gov/​management/​articles/​gosling-manhattan-project-making-atomic-bomb.
24. “Uranium Mines,” U.S. Department of Energy, www.osti.gov/​opennet/​manhattan-project-history/​Places/​Other/​uranium-mines.html.
25. Jerome Lewis, “Bayaka Elephant Hunting in Congo: The Importance of Ritual and Technique,” trong Human-Elephant Interactions: From Past to Present, vol. 1, biên tập bởi George E. Konidaris et al. (Tübingen: Tübingen University Press, 2021).
26. Sushmitha Ramakrishnan, “Ấn Độ cắt bỏ Bảng tuần hoàn và Thuyết tiến hóa khỏi sách giáo khoa,” DW, ngày 2 tháng 6, 2023, www.dw.com/​en/​indiadropsevolution/​a-65804720.
27. Annie Jacobsen, Operation Paperclip: The Secret Intelligence Program That Brought Nazi Scientists to America (Boston: Little, Brown, 2014); Brian E. Crim, Our Germans: Project Paperclip and the National Security State (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2018).